ვლადიმერ ლოსკი – ხატი და მსგავსი.

            ხატი და მსგავსი

ანტიკურ ფილოსოფიაში ცოცხლობდა ცოდნა ადამიანის ცენტრალური მდგომარეობის შესახებ, რომელსაც იგი გამოხატავდა “მიკროკოსმოსის” ცნებით. კერძოდ, სტოიკოსთა სწავლებით კოსმოსზე ადამიანის უპირატესობა აისახებოდა იმით, რომ ადამიანი მოიცავს კოსმოსსა და ანიჭებს მას აზრს: რამეთუ კოსმოსი – ესაა დიდი ადამიანი, ხოლო ადამიანი მცირე კოსმოსი.

მიკროკოსმოსის იდეა კვლავ ჩნდება ეკლესიის მამებთან, მათთან იგი მკვეთრად ემიჯნება ყოველგვარ იმმანენტიზმს. არაა არაფერი საკვირველი იმაში, – წერს წმ. გრიგოლ ნოსელი – რომ ადამიანი არის ხატი და მსგავსი სამყაროისა, რამეთუ დედამიწა გარდადის, ზეცა იცვლება და ყოველი მათი შიგთავსი ისეთივე ეფემრეულია, როგორც თვით ზეცა და მიწა”, და აი ანტიკურობის დასასრულის კოსმოსური მაგიის წინაშე ღიმილით წარსდგება თავისუფლება. ისინი ვინც ფიქრობდნენ აღემაღლებინათ ადამიანის ბუნება, ამ ენაწყლიანი დასახელებით – უმატებს წმ. გრიგოლი – ვერ ამჩნევდნენ, რომ ისინი იმავდროულად აჯილდოებდნენ ადამიანს კოღოებისა და თაგვებისათვის დამახასიათებელი თვისებებით”. ადამიანის ნამდვილი სიდიადე მის სამყაროსთან უდავო ნათესაობაში კი არაა, არამედ, მის ღვთაებრივ სისრულესთან თანაზიარობაში, “ხატისა” და “მსგავსების” მასში ჩადებულ საიდუმლოში. “მე მიწა ვარ, და ამიტომაც მიჯაჭვული ვარ მიწიერ ცხოვრებას, – წერს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი – მაგრამ მე ასევე ღმრთაებრივი ნაწილაკიც ვარ, და ამიტომაც ვატარებ მომავალი ცხოვრების სურვილს”. .....

ადამიანი, ისევე როგორც ღმერთი – პიროვნული არსებაა, და არა ბრმა ბუნება. ამაშია მისი ღმრთაებრივი ხატის ხასიათი. ადამიანის სამყაროსთან კავშირი თითქოსდა გადმოყირავებულია ანტიკურ ცნებებთან შედარებით, ნაცვლად “დე-ინდივიდუალიზირებისა”, “კოსმიზირებისა” და ერთგვარ უპიროვნო ღმრთაებრიობაში გათქვეფისა, ადამიანის ღმერთთან მიმართების აბსოლუტურად პიროვნული ხასიათი აძლევს მას საშუალებას სამყაროს “პერსონალიზირებისა”. უკვე არა ადამიანი ცხონდება სამყაროს მიერ, არამედ სამყარო ადამიანის მიერ, იმიტომ, რომ ადამიანი არის მთელი კოსმოსის ჰიპოსტასი, რომელიც თანამონაწილეა მისი ბუნებისა. თვით მიწაც იძენს თავის პიროვნულ, ჰიპოსტასურ საზრისს ადამიანში. ადამიანი სამყაროსათვის არის მადლისა და ღმერთთან შეერთების სასოება; მაგრამ მასში არის აგრეთვე მარცხისა და დაკარგვის საფრთხეც. “ვინაიდან ქმნილება იმედით მოელის ღვთის შვილთა გამოჩენას” – წერს წმ. მოციქული პავლე, და მართლაც “ქმნილება თავისი ნებით არ დაემორჩილა ამაოებას, არამედ მისი დამმორჩილებლის მიერ იმედით, რომ თვით ქმნილებაც გათავისუფლდეს ხრწნილების მონობისაგან ღვთის შვილთა დიდების თავისუფლებისათვის” (რომ. 8. 19-21). ადამიანის გამო სიკვდილსა და უწესრიგობას დამონებული ქმნილება ისევ მადლის მიერ ღვთის შვილად ქცეული ადამიანისაგან მოელის კურნებას.

სამყარო მიჰყვება ადამიანს, რადგან იგია ბუნება ადამიანისა; მისთვის შეგვეძლო “ანთროპოსფერო” გვეწოდებინა. და ეს ანთროპოკოსმოსური კავშირი ხორციელდება მაშინ, როდესაც ხორციელდება კავშირი ადამიანის ხატისა – თავის პირველხატთან – ღმერთთან; რამეთუ ადამიანის პიროვნებას არ ძალუძს, დარღვევის გარეშე იქონიოს პრეტენზია საკუთარი ბუნების ფლობაზე, ე.ი. თავისი თვისების – სამყაროში მყოფი მიკროკოსმოსის – გარეშე, მაგრამ იგი იძენს თავის სისრულეს, მაშინ, როცა ამ საკუთარ ბუნებას გასცემს, როდესაც იღებს საკუთარ თავში სამყაროს, და მიაქვს იგი ძღვნად ღმერთთან.

მაშასადამე, ჩვენ პასუხისმგებელნი ვართ სამყაროზე. ჩვენა ვართ ის სიტყვა, ის ლოგოსი, რომლითაც გამოიხატება იგი, და მხოლოდ ჩვენზეა დამოკიდებული – ღვთისგმობაშია იგი თუ ლოცულობს. მხოლოდ ჩვენით ძალუძს კოსმოსს, როგორც ჩვენი სხეულის გაგრძელებას, მადლის მიღება, რადგან არა მარტო სული, არამედ სხეულიც კაცისა ღვთის ხატადაა შექმნილი. “ერთად იქნენ ისინი ღვთის ხატად შექმნილნი” – წერს წმ. გრიგოლ პალამა.

ამის გამოც ხატი არ შეიძლება იყოს “ობიექტივირებული”, ასე ვთქვათ, “ნატურალიზირებული”, ადამიანური არსების მხოლოდ ერთ რაიმე ატრიბუტად ქცეული. ღვთის ხატად ყოფნა, ამტკიცებენ თავიანთ საბოლოო ანალიზში მამები, ნიშნავს პიროვნულ არსებად ყოფნას, ანუ თავისუფალ,  პასუხისმგებელ არსებად ყოფნას. შეიძლება გვეკითხა: რატომ შექმნა ღმერთმა ადამიანი თავისუფალი და პასუხისმგებელი? სწორედ იმიტომ, რომ მას სურდა მოეხმო იგი უდიდეს ჯოლდოსთან – განღმრთობასთან, ანუ იმასთან, რომ ადამიანი უსასრულობაში სწრაფვისას (როგორც უსასრულოა თვით ღმერთი), მადლის მიერ ქცეულიყო იმად, რაც თავად ღმერთია თავისი ბუნებით. მაგრამ ეს ძახილი თავისუფალ პასუხს მოითხოვს, ღმერთს სურს, რომ ეს ყოფილიყო სიყვარულის აღტყინება. უსიყვარულოდ შეერთება მექანიკური იქნებოდა, ხოლო სიყვარულში კი გულისხმობს თავისუფლებას, არჩევანისა და უარის საშუალებას. არსებობს აგრეთვე უპიროვნო სიყვარულიც, სურვილის ბრმა მიზიდულობა, ბუნებრივი ძალის მონობა. მაგრამ ადამიანის ან ანგელოზის ღვთისადმი სიყვარული ამგვარი არ არის, მაშინ ჩვენ ვიქნებოდით ცხოველები, და ღმერთზე მიჯაჭვულნი ვიქნებოდით ისეთივე ბნელი ლტოლვით, როგორც სექსუალურია. ღვთის მოყვარულად რომ ვიქცეთ, საჭიროა საპირისპირო შესაძლებლობის დაშვება: უნდა მოხდეს ჯანყის შესაძლებლობაც. მხოლოდ თავისუფლების წინააღმდეგობა აძლევს აზრს თანხმობას. სიყვარული, რომელიც ღმერთს სურს, ფიზიკური დამაგნიტება კი არ არის, არამედ ურთიერთდაპირისპირებულობათა ცოცხალი ურთიერთდაძაბულობაა. ესაა თავისუფლება ღვთისაგან: თავისუფლება არის ბეჭედი ჩვენი ღვთისადმი თანაზიარებისა, იგია ღვთის უსრულყოფილესი ქმნილება, შემოქმედის შედევრი.

პიროვნულ არსებას ძალუძს უყვარდეს ვინმე თავის საკუთარ ბუნებაზე მეტად, საკუთარ სიცოცხლეზე მეტად. ასე რომ, პიროვნება – ღვთის ხატი ადამიანში – არის ადამიანის თავისუფლება საკუთარ ბუნებასთან მიმართებაში. წმ. გრიგოლ ნოსელი გვასწავლის, რომ პიროვნება არის აუცილებლობის კანონებისაგან გათავისუფლება, ესაა ბუნების ბატონობის მსახურებიდან თავის დაღწევა, ესაა საკუთარი თავის თავისუფალი გამორკვევის შესაძლებლობა. ადამიანი უმეტეს შემთხვევაში ბუნებრივი იმპულსების მიხედვით მოქმედებს; იგი განპირობებულია საკუთარი ტემპერამენტით, ხასიათით, მემკვიდრეობით, კოსმოსური და სოციალ-ფსიქიკური გარემოთი, თვით საკუთარი “ისტორიულობითაც” კი. მაგრამ ადამიანის ნამდვილობა ყოველგვარი განპირობებულობის გარეშე  იმყოფება, ხოლო მისი ღირსება – ესაა საკუთარი ბუნებისაგან განთავისუფლების შესაძლებლობა: არა იმისათვის, რომ იგი მოისპოს, ან საკუთარი თავი წარმოვიდგინოთ ანტიკურ ან აღმოსავლელ ბრძენად, არამედ იმისათვის, რომ იგი (ბუნება ჩვენი) გარდავქმნათ ღმერთში.

თავისუფლების მიზანი, – გვიხსნის წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი – იმაში მდგომარეობს, რომ სიკეთე, სინამდვილეში ეკუთვნის იმას, ვინც მას ირჩევს. ღმერთს არ სურს დარჩეს მის მიერ ქმნილი სიკეთის მესაკუთრედ, იგი ელოდება ადამიანისაგან უფრო მეტს, ვიდრე წმინდა ბუნებრივი, ბრმა თანამონაწილეობაა. მას სურს, რომ ადამიანმა შეგნებულად აითვისოს თავისი ბუნება, რათა ფლობდეს მას – როგორც სიკეთეს – თავისუფლად, რათა მან მადლიერებით მიიღოს სიცოცხლე და სამყარო, როგორც ღმრთაებრივი სიყვარულის ჯილდო.

პიროვნული არსება შესაქმის აპოგეაა, რამეთუ მათ შეუძლიათ მადლისა და საკუთარი თავისუფლების არჩევანის წყალობით იქცნენ ღმერთად. ქმნის რა პიროვნებას, ღმრთაებრივი ყოვლისშემძლეობა ახორციელებს გარკვეულ რადიკალურ “შეჭრას”, რაღაც აბსოლუტურად ახალს; ღმერთი ქმნის არსებებს, რომელთაც ისევე როგორც თვით ღმერთს (გავიხსენოთ შესაქმის წიგნში ღმრთაებრივი ბჭობა), შეუძლიათ გადაწყვიტონ და აირჩიონ (მიიღონ გადაწყვეტილება, გააკეთონ არჩევანი), მაგრამ ამ არსებებს ძალუძთ ღვთის საწინააღმდეგო გადაწყვეტილების მიღებაც. ხომ არაა ეს ღვთისათვის რისკი თავისი ქმნილების განადგურებისათვის? უნდა ითქვას, რომ ეს რისკი პარადოქსული სახით თავსდება ღვთის ყოვლისშემძლეობაში. “ახლის” შექმნისას, ღმერთი ნამდვილად იწვევს სიცოცხლისაკენ “სხვასაც”; პიროვნულ არსებას შეუძლია შეეწინააღმდეგოს მას, ვინც შექმნა იგი. ღმრთაებრივი ყოვლისშემძლეობის მწვერვალი თავისთავში ფარავს ღვთის “უძლურებას”, ვითარცა რაღაც ღვთაებრივ რისკს. პიროვნება არის უდიადესი ქმნილება ღვთისა სწორედ იმიტომ, რომ ღმერთი დებს მასში სიყვარულის უნარს, და შესაბამისად უარყოფის უნარსაც. ღმერთი უშვებს საკუთარი უსრულყოფილესი ქმნილების დაღუპვის რისკს სწორედ იმიტომ, რომ იგი (ქმნილება) გახდეს უსრულყოფილესი. ეს პარადოქსი გარდაუვალია: თვით თავის სიდიადეში და ღმერთად გახდომის უნარში – ადამიანს შეუძლია დაეცეს; მაგრამ ამ დაცემის უნარის გარეშეც არ არსებობს სიდიადეც. ამიტომ, როგორც მამები ამტკიცებენ, ადამიანმა გამოცდა უნდა გაიაროს, რათა შეიმეცნოს საკუთარი თავისუფლება, შეიმეცნოს ის თავისუფალი სიყვარული, რომელსაც ელის მისგან ღმერთი.

“ღმერთმა შექმნა ადამიანი იმ ცხოველად, რომელმაც მიიღო ბრძანება გახდეს ღმერთი”, – აი მკაცრი სიტყვა ბასილი დიდისა, რომელსაც იმოწმებს გრიგოლ ღვთისმეტყველი. იმისათვის, რათა შეასრულო ეს ბრძანება, უნდა იყო მისი უარყოფის მდგომარეობაში. ღმერთი ხდება “უძლური” ადამიანის თავისუფლების წინაშე. მას არ შეუძლია იგი აიძულოს, რადგან ის ღვთის ყოვლისშემძლეობიდან გამოდის. ადამიანი მხოლოდ ღვთის ნებით შეიქმნა, მაგრამ ამ ერთი ნებით მისი განღმრთობა არ ხდება, ერთი ნებაა შექმნაში, ორი – განღმრთობაში. ერთი ნებაა “ხატის” შესაქმნელად, ხოლო ორი იმისათვის, რომ იგი “მსგავსად” იქცეს. ადამიანის მიმართ ღვთის სიყვარული იმდენად დიდია, რომ იგი არ იიძულება, რადგან არ არსებობს სიყვარული პატივისცემის გარეშე. ღვთიური ნება მუდამ დანებდება ადამიანური ნების გადახრებს, დაბნეულობას, თვით ჯანყსაც კი, რათა მიიყვანოს იგი თავისუფალ თანხმობამდე. ასეთია ღმრთაებრივი განზრახვა და პედაგოგიკის კლასიკური სახე ძალზე სუსტი მოგვეჩვენება ყველას, ვისაც კი უგრძვნია ღმერთში მწყალობელი სიყვარული გლახაკისა, რომელიც სულის კარებთან იცდის და არასოდეს გაბედავს მის გატეხვას.

https://edisheri.wordpress.com/